Eski Avrupa Atlaslarında Osmanlı Haritaları
Coğrafi keşifler, matbaanın yaygınlaşması, coğrafya bilgisinin gelişmesi gibi birçok faktörün etkisiyle 16. ve 17. yüzyıllarda Avrupa’da haritacılık önemli bir gelişme gösterdi. Osmanlıların dünyanın en büyük güçlerinden birisi olması sebebiyle, Osmanlı devleti haritası bu dönemde Avrupa’da hazırlanan atlasların birçoğunda yer alıyordu. Genelde “Türk İmparatorluğu” başlığıyla verilen bu Osmanlı haritaları önemli tarihi bilgiler sunmanın yanı sıra, dönemin Avrupalılarının Osmanlı Devletine bakışını iyi bir biçimde yansıtmaktadır. Osmanlı haritası araştırması yapılırken bu kaynaklara mutlaka bakmak gerekir. Bu yazıda bu dönemin önde gelen Avrupa haritacılarının eserlerinde bulunan ve Osmanlı topraklarını konu alan haritalar ele alınmıştır.
Ortelius Atlasında Osmanlı Haritası
Hollandalı coğrafyacı Abraham Ortelius (1527-1598) 16. yüzyılın en önemli haritacılarından birisidir. 1570’de Theatrum Orbis Terrarum (Dünya Sahnesi Görünümü) isimli bir eser yayınlamıştır. Bu eser genelde tarihteki modern anlamdaki ilk dünya atlası olarak kabul edilir. Ortelius Atlasında Turcici İmperii Descriptio (Türk İmparatorğuluğunun Tasviri) başlıklı bir Osmanlı haritasına yer verilmiştir. Ayrıca Anadolu, Filistin, Balkanlar gibi Osmanlı topraklarının ayrı haritaları da mevcuttur.
Ortelius Atlasının 1570 tarihli ilk baskısının tam metnine ve içerdiği tüm haritalara buradan erişebilirsiniz.
Mercator-Hondius Atlası’nda Osmanlı Devleti
Gerardus Mercator (1512-1594) modern haritacılığın öncülerinden birisidir. Atlas terimini coğrafi anlamında kullanan ilk kişidir. 1595’de yayınlanan Mercator’un Atlasında Osmanlı topraklarını içeren haritalar yer alsa da, ayrı bir Osmanlı haritası bulunmamaktadır. Mercator’un ölümünden sonra, Hollandalı haritacı Jodocus Hondius (1563-1612) 1606 yılında Mercator Atlasını yeni haritalar ekleyerek yeniden yayınladı. Mercator-Hondius Atlası olarak bilinen bu eser çok sayıda dile çevrilmiş ve 17. yüzyılın en yaygın atlaslarından birisi olmuştur. Bu atlasta ayrı bir Osmanlı İmparatorluğu haritası bulunmaktadır.
Mercator-Hondius Atlasında bulunan tüm haritalara buradan erişebilirsiniz.
Willem Blaeu Atlasında Osmanlı Haritası
Hollandalı haritacı Willem Blaeu’nun ilk baskısı 1635 yılında yapılan Atlas Novus (Yeni Atlas) isimli eseri 17. yüzyılın bir diğer önemli atlasıdır. Willem Blaeu’nun oğlu Joan Blaeu bu eseri geliştirerek 17. yüzyılın en geniş kapsamlı atlası olan, 594 harita ve yaklaşık 3000 sayfa metin içeren Atlas Maior’u yayınlamıştır (1662).
Atlas Novus’da Türk İmparatorluğu (Turcicum Imperium) başlığıyla bir Osmanlı Devleti haritası yer almaktadır. Haritanın köşesinde tahtında oturmuş olarak Kanuni Sultan Süleyman resmedilmiştir.
Nicolas Sanson Atlasında Osmanlı Devleti
Fransız haritacılığının öncülerinden Nicolas Sonson’un (1600-1667) haritalarından oluşturulan ve ölümünden sonra 1692’de basılan Atlas Nouveau (Yeni Atlas) isimli eserde “Türklerin Büyük Hünkarının İmparatorluğunun Asya, Avrupa ve Afrika’daki Ülkeleri” başlığı altında ayrıntılı bir Osmanlı devleti haritası yer almaktadır.
John Speed’in Dünya Atlasında Osmanlı Haritası
John Speed (1551?-1629) yaşadığı dönemin en önemli İngiliz haritacılarından birisidir. 1627 yılında yayınlanan A Prospect of the Most Famous Parts of the World isimli eserinde “Türk İmparatorluğu” başlığı altında resimlerle süslenmiş bir Osmanlı devleti haritasına yer vermiştir. Haritanın üst kısmında şehir krokileri çizilmiştir.
Matthaeus Seutter Atlasında Osmanlı Toprakları
Matthaeus Seutter (1678-1757) 18. yüzyılın en önde gelen Alman haritacılarındandır. Habsburg Hanedanından Kutsal Roma-Germen İmparatoru 6. Karl tarafından imparatorluk Coğrafyacısı ünvanı verilmiştir. Seutter’in Atlas Novus (Yeni Atlas) isimli eserinde ayrıntılı bir Osmanlı haritası yer almaktadır.
Öte yandan, Avrupa haritacılığı erken dönemlerden başlayarak Osmanlı haritacılığını etkilemiştir. Katip Çelebi ve Fransız asıllı Osmanlı coğrafyacısı Mehmed İhlâsî Efendi 1655’de Mercator-Hondius Atlasının bir bölümünü Türkçeye çevirmiştir. Ancak Avrupa tarzındaki atlasların Osmanlı’da ortaya çıkışı oldukça geç bir dönemde gerçekleşmiştir. Modern tarzda ilk Osmanlı atlası 1803 yılında basılan Atlas Cedid’tir. Atlas Cedid hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayın.
Eski Avrupa Atlaslarında yer alan Osmanlı devleti haritaları kuşkusuz bunlarla sınırlı değildir. 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar başka haritacılar tarafından da çok sayıda Osmanlı haritası hazırlanmıştır. Ayrıca Balkanlar, Anadolu, Filistin, Mısır gibi Osmanlı topraklarının farklı kısımlarını ele alan müstakil haritalara da sıklıkla rastlanmaktadır.
