Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan

Bu yazıda Uzun Hasan kimdir? sorusunun cevabını bulacaksınız. Akkoyunlu Uzun Hasan, Akkoyunlu Devleti’nin en önemli hükümdarıdır. Akkoyunlular 15. yüzyılda Doğu Anadolu, Azerbaycan ve İran bölgelerinde hüküm sürdüler.

KISACA ÖZET
Uzun Hasan Kimdir?
Akkoyunlu Uzun Hasan 1425 yılında Diyarbakır’da doğdu. Babası Ali Bey, annesi Sare Hanım’dır. 1453’de Akkoyunlu Devleti’nin başına geçti. Hükümdarlığı döneminde Akkoyunlular en geniş sınırlarına ulaşarak, İran, Irak, Azerbaycan ve Doğu Anadolu bölgesinin en güçlü devleti durumuna geldi. 1473’de Fatih Sultan Mehmet’e karşı yaptığı Otlukbeli Savaşını kaybetti. 1478 yılında vefat etti. Ölümü sonrasında Akkoyunlular hızla zayıfladı ve 16. yüzyılın ilk yıllarında Safeviler tarafından ortadan kaldırıldı.

Akkoyunlular

Akkoyunlular Türkmen boylarından biridir. Oğuzların Bayındır boyuna mensupturlar. Akkoyunlular 14. yüzyılda Azerbaycan ve Doğu Anadolu bölgelerine yerleştiler.

Akkoyunlu Devleti’nin kurucusu Kara Yülük Osman Bey’dir. Timur’un Osmanlılara karşı yaptığı Anadolu Seferinde Timur’a destek veren Kara Yülük Osman Bey, Ankara Savaşı sonrasında Diyarbakır bölgesinin kontrolünü ele geçirdi ve hükümdarlığını ilan etti. Osman Bey Karakoyunlulara karşı mücadele ederek hakimiyet alanını genişletti.

Akkoyunlu Uzun Hasan Kara Yülük Osman Bey’in torunudur. Osman Bey 1435’de hayatını kaybetmesi sonrasında uzunca bir dönem çocukları arasında taht kavgaları devam etti. 1453’de Hasan Bey tahta çıkarak iç kavgalara son verdi ve Akkoyunlu Devleti en güçlü dönemini yaşadı.

Akkoyunlu Uzun Hasan: Gençlik Yılları ve Tahta Geçişi

Hasan Bey’in çocukluk ve gençlik yıllarında Akkoyunlu Devleti iç karışıklıklar içindeydi. Dedesi Kara Yülük Osman Bey’in 1435’de ölümünden sonra taht kavgaları başlamıştı. Babası Ali Bey ve amcaları karşılıklı mücadele içindeydiler. Ali Bey, kardeşi Hamza Bey karşısında mücadeleyi kaybetti. Babalarının taht mücadelesini kaybetmesi üzerine Hasan ve abisi Cihangir Mirza Memlüklülerden yardım istediler. Memlüklülerin yardımıyla amcaları Hamza Bey’e karşı mücadele ettiler.

Hamza Bey 1444’de vefat etti. Erkek çocuğu olmadığı için yerine Hasan’ın abisi Cihangir Mirza geçti. Bu dönemde abisi Cihangir Mirza’yı destekledi. Ancak daha sonra araları açıldı. Cihangir Mirza’nın Diyarbakır’da olmadığı bir zamanda, Hasan hile ile şehri ele geçirmeyi başardı. Kardeşleri hükümdarlığını  kabul etmedikleri için, iktidarının ilk yılları Cihangir ve diğer kardeşi Üveys’le mücadeleyle geçti.

Cihangir’in 1457’de taht iddiasında vazgeçmesiyle taht kavgaları sona erdi ve Hasan Bey Akkoyunluların tek hükümdarı haline geldi.

Devletten İmparatorluğa

İç karışıklıkların sona ermesiyle fetih hareketlerine girişti. 1457 yılında Karakoyunlular’dan Erzincan’ı aldı. 1458’de Gürcüler üzerine sefer yaparak bazı kaleleri ele geçirdi ve önemli miktarda ganimet kazandı. Daha sonraki yıllarda Gürcüler üzerine dört sefer daha yaptı.

Trabzon Rum İmparatorluğu Osmanlı tehlikesine karşı Akkoyunlulardan yardım istedi. Akkoyunlu Uzun Hasan İmparatorun kızıyla evlenme şartıyla yardım teklifini kabul etti. 1458’de iki devlet arasında ittifak antlaşması yapıldı ve Hasan Bey imparatorun kızıyla evlendi. Fatih Sultan Mehmet’e bir elçi göndererek Trabzon Rum İmparatorluğundan aldığı vergiden vazgeçmesini istedi. Fatih’in buna cevabı sert oldu. 1460’da Akkoyunlular üzerine sefere çıktı. Akkoyunluların Osmanlı ordusuyla başa çıkacak gücü olmadığı için barış istemek zorunda kaldı. Fatih kabul ederek, Akkoyunlular yerine Trabzon üzerine yöneldi. Burayı fethederek, Trabzon Rum İmparatorluğuna son verdi.

Akkoyunlu Devletinin genişlemeye ve güçlenmeye devam etmesi geleneksel rakipleri olan Karakoyunluları rahatsız ediyordu. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah bu duruma son vermek için 1467’de büyük bir orduyla Akkoyunluların üzerine yürüdü. İki devlet arasında küçük çaplı çatışmalar oldu. Kış mevsimi sebebiyle Cihan Şah seferini yarıda kesti. Askerlerinin bir kısmını kışı geçirdikleri bölgelere gönderdi. Kendi de kalan askerleriyle Tebriz’e yola çıktı. Durumu haber alan Uzun Hasan, Bingöl-Sancak mevkinde Cihan Şah’ın ordusuna ani bir baskın yaptı ( 11 Kasım 1467).  Cihan Şah öldürüldü, iki oğlu esir alındı. Karakoyunlu Devleti yıkıldı ve toprakları Akkoyunlu Devletine geçti.

1469’da Hasan Bey İran’da hüküm süren Timur’un torunlarından Ebu Said’i de mağlup etti. Bu iki olay Akkoyunlu tarihinin ve Akkoyunlu Uzun Hasan döneminin en önemli dönüm noktalarından birisini oluşturmaktadır. Akkoyunlular Doğu Anadolu’da orta kuvvette bir devletken kısa sürede Doğu Anadolu ve İran bölgelerinin en güçlü devleti haline geldiler. Başkentlerini Tebriz’e taşıdılar.

Uzun Hasan – Fatih Sultan Mehmet Mücadelesi

Akkoyunlu Uzun Hasan ve Fatih Sultan Mehmet, Trabzon Rum İmparatorluğu konusuyla ilgili olarak zaten 1460’da karşı karşıya gelmişlerdi. Bu dönemde Osmanlılarla mücadeleyi göze alamaması sebebiyle savaş çıkmamıştı.

Akkoyunlu Devletinin genişleyip güçlenmesinden sonra Osmanlılar – Akkoyunlular rekabeti yeniden alevlendi. Osmanlılar Sinop ve Trabzon gibi liman şehirlerini ele geçirdikten sonra Karadeniz-İran ticaretine ağırlıklarını koymuşlardı. Bu durum ekonomik açıdan Akkoyunlulara zarar veriyordu. Uzun Hasan Osmanlılarla savaş içerisinde bulunan Venediklilerle ittifak kurdu. Karamanoğullarını Osmanlılara karşı destekledi.

Otlukbeli Savaşı

1471 yılında bir Akkoyunlu ordusu Osmanlıların elinde olan Tokat’ı tahrip etti ve Karaman üzerine yürüdü. 1473’de Fatih Sultan Mehmet büyük bir orduyla Akkoyunlular üzerine sefere çıktı.11 Ağustos 1473’de Tercan (Erzincan) yakınlarındaki Otlukbeli mevkinde yapılan savaş Akkoyunluların ağır mağlubiyetiyle sonuçlandı. Uzun Hasan oğlu Zeynel Mirza’yı da savaş meydanında kaybetti.

Otlukbeli Savaşı hakkında daha geniş bilgi için şu yazımızı okuyabilirsiniz: Otlukbeli Savaşı

Otlukbeli Savaşı hem Akkoyunlular ve hem de Uzun Hasan için dönüm noktası oldu. Otlukbeli öncesinde, elde ettiği askeri başarılarla kendini bölgenin en güçlü hükümdarı olarak görüyordu. Güçlü doğu hükümdarlarında görülen cihangirlik davası gütmeye başlamıştı. Elde ettiği askeri başarılarla bölgede ciddi bir prestij kazanmıştı. Otlukbeli Savaşı’nda Fatih Sultan Mehmet karşısında aldığı ağır mağlubiyet tüm bunların sonu oldu.

Akkoyunlular ile Safevilerin İlişkileri

Başlangıçta Akkoyunlular ile Safeviler arasında iyi ilişkiler vardı. Safevilerin henüz devlet haline gelmedikleri dönemde Safevi lideri Şeyh Cüneyd Akkoyunluların korumasına girdi. Şeyh Cüneyd Akkoyunlu Uzun Hasan’ın kız kardeşi Hatice Begüm’le evlendi.

Daha sonra Şeyh Cüneyd ve Hatice Begüm’ün oğlu Şeyh Haydar Uzun Hasan’ın kızı Alemşah Halime Begüm’le evlendi. Alemşah Halime Begüm anne tarafından Trabzon Rum İmparatoru 4. İoannes’in torunudur. Şeyh Haydar ve Alemşah Halime Begüm’ün oğlu meşhur Safevi hükümdarı Şah İsmail’dir. Yani Uzun Hasan Şah İsmail’in anne tarafından dedesidir. Aşağıda anlatacağımız gibi, daha sonraki dönemde Akkoyunlu Devleti’nin yıkılışı Şah İsmail ve Safeviler eliyle olmuştur.

Uzun Hasan’ın Son Yılları ve Ölümü

Uzun Hasan Otlukbeli Savaşı sonrasında fetihçi ve atak politikasını sürdüremedi. Ölümüne kadar geçen beş yılda bir tane önemli askeri sefer yaptı. 1476 yılında Gürcüler üzerine yaptığı seferle Gürcistan bölgesini Akkoyunlu Devleti’ne bağladı.

Son yıllarında iç karışıklıklarla uğraştı. Eşi Selçuk Şah Begüm’ün etkisiyle, büyük oğlu Halil Bey’i veliaht ilan etti. Fakat oğullarından Uğurlu Mehmet bu durumu kabullenmedi. Amcası Üveys ve devletin bazı ileri gelenlerinin desteğini alarak isyan etti. İsyan bastırıldı. Uğurlu Mehmet Bey Osmanlılara sığındı.

Uzun Hasan 6 Ocak 1478 tarihinde Tebriz’de hastalık sebebiyle hayatını kaybetti. Kendi yaptırmış olduğu Nasriyye Medresesinin bahçesine defnedildi.  

Hasan Padişah Kanunları

Akkoyunlu Uzun Hasan askeri yönüyle olduğu kadar teşkilatçı yönüyle ön plana çıkan bir hükümdardır. Onun döneminde yapılan kanuni düzenlemeler Akkoyunlu Devleti ortadan kalktıktan sonra bile uzun yıllar Doğu Anadolu’da ve İran’da etkili olmuştur. Hasan Padişah Kanunları olarak bilinen düzenlemeler daha çok toprak yapısı ve vergi konularıyla alakalıdır. Doğu Anadolu bölgesinin Osmanlı hakimiyetine geçmesinden sonra, bu bölgede uygulanan Osmanlı kanunnamelerinde Hasan Padişah Kanunlarının etkisi görülür.

Uzun Hasan Sonrası Akkoyunlular

Akkoyunlu Uzun Hasan vefat edince yerine oğlu Halil Bey sultan oldu. Ancak taht kavgaları ve iç savaşlar bitmedi. Halil Bey’den sonra başa geçen hükümdarlar da ülkenin birliğini sağlayamadılar. Akkoyunlular güçlerini hızla kaybettiler. Devletin toprakları iki parçaya bölündü.

Bu sırada Safeviler güçlerini giderek arttırmaktaydı. Şeyh İsmail liderliğindeki Safeviler 1501’de Akkoyunluları yenilgiye uğratarak Azerbaycan’ı ele geçirdi. Tebriz’e giren İsmail kendini Şah olarak ilan etti ve böylece Safevi Devleti kurulmuş oldu. Şah İsmail 1503’te Akkoyunluların Anadolu topraklarını da ele geçirdi.

Akkoyunlu Murad Bey Şah İsmail’e karşı Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim’in desteğini almaya çalıştı. Çaldıran Savaşı’nda Osmanlı ordusuna katıldı. Ancak 1514’te Diyarbakır üzerine yaptığı seferde hayatını kaybetti. Böylece Akkoyunlular tamamen tarihe karıştı.